मराठी व्याकरण भाग १

क्रियाविशेषण अव्यय व त्याचे प्रकार

·         क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती सांगून जे शब्द अविकारी राहतात म्हणजे वाक्यातील लिंग, वचन, विभक्ती इत्यादीच्या बदलामुळे त्यांच्यावर काहीही परिणाम होत नाही. त्यांना 'क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.

·         क्रियाविशेषण अव्ययांचे प्रमुख 2 प्रकार घडतात.

1.     अर्थावरून

2.     स्वरूपावरून

 अर्थावरून पडणारे प्रकार :

1. कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय -

 

कालवाचक क्रियाविशेषण अव्ययांचे 3 प्रकार पडतात.

 

कालदर्शक -

·         वाक्यातील क्रिया केव्हा घडली आहे हे दर्शविणार्याप शब्दांना 'कालदर्शक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

·         उदा. आधी, आता, सधा, तूर्त, हल्ली, काल, उधा, परवा, लगेच, केव्हा, जेव्हा, पूर्वी, मागे, रात्री, दिवसा इत्यादि.

1.     मी काल शाळेत गेलो होतो

2.     मी उदया गावाला जाईन.

3.     तुम्हा केव्हा आलात?

4.     अपघात रात्री झाला.

सातत्यदर्शक -

·         वाक्यातील क्रियेचे सातत्य दर्शविणार्‍या शब्दांना 'सातत्यदर्शक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

·         उदा. नित्य, सदा, सर्वदा, नेहमी, दिवसभर, आजकाल, अधाप,

1.     पाऊस सतत कोसळत होता.

2.     सुमितचे आजकाल अभ्यासात लक्ष नाही.

3.     पोलिसांना अधाप चोर सापडला नाही.

आवृत्तीदर्शक -

·         वाक्यात घटनेची पुनरावृत्ती दर्शविणार्‍या शब्दांना 'आवृत्तीदर्शक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

·         उदा. फिरून, वारंवार दररोज, पुन्हा पुन्हा, सालोसाल, क्षणोक्षणी, एकदा, दोनदा इये.

1.     आई दररोज मंदिरात जाते.

2.     सीता वारंवार आजारी पडते.

3.     फिरून तुम्ही तोच मुद्दा उपस्थित करत आहात.

4.     संजय क्षणोक्षणी चुकत होता.

2. स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यय -

·         वाक्यातील क्रियेचे स्थळ/ठिकाण दर्शविणार्याआ शब्दांना 'स्थलवाचक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

·         याचे 2 प्रकार पडतात.

स्थितीदर्शक -

·         उदा. येथे, तेथे, जेथे, वर, खाली, कोठे, मध्ये, अलीकडे, मागे, पुढे, जिकडे-तिकडे, समोवताल इत्यादि.   

1.     मी येथे उभा होतो.

2.     जिकडे-तिकडे भ्रष्टाचार सुरू आहे.

3.     तो खाली बसला.

4.     मी अलीकडेच थांबलो.

गतिदर्शक -

·         उदा. इकडून, तिकडून, मागून, पुढून, वरून, खालुन, लांबून, दुरून.

1.     जंगलातून जातांना पुढून वाघ आला

2.     चेंडू दूर गेला.

3.     घरी जातांना इकडून ये.

3. रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय -

 

·         वाक्यातील क्रिया कशी घडते किंवा तिची रीत दाखविण्यासाठी जे शब्द वापरतात त्यांना 'रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.

·         याचे 3 प्रकार पडतात.

 प्रकारदर्शक -

·         उदा. असे, तसे जसे, कसे, उगीच, व्यर्थ, फुकट, आपोआप, मुद्दाम, जेवी, तेवी, हळू, सावकाश, जलद इत्यादी.

1.     राहुल सावकाश चालतो.

2.     तो जलद धावला.

3.     सौरभ हळू बोलतो

अनुकरणदर्शक -

·         उदा. झटकण, पटकण, पटापट, टपटप, चमचम, बदाबद, इत्यादी.

1.     त्याने झटकण काम आटोपले.

2.     दिपा पटापट फुले वेचते.

3.     त्याने जेवण पटकण आटोपले.

निश्चयदर्शक -

·         उदा. खचित, खरोखर, नक्की, खुशाल, निखालस इत्यादी.

1.     राम नक्की प्रथम क्रमांक पटकावणार

2.     तू खुशाल घरी जा.

3.     तुम्ही खरोखर जाणार आहात?

4. संख्यावाचक/परिमाणवाचक क्रियाविशेषण अव्यय -

·         वाक्यातील शब्द जेव्हा क्रियेची संख्या किंवा परिमाण दाखवितो तेव्हा त्याला 'संख्यावाचक/ परिमाणवाचक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

·         उदा. कमी, जास्त, किंचित, जरा, काहीसा, थोडा, क्वचित, अत्यंत, अगदी, बिलकुल, मुळीच, भरपूर, अतिशय, मोजके, पूर्ण इत्यादी.

1.     मी क्वचित सिनेमाला जातो.

2.     तुम्ही जरा शांत बसा.

3.     राम अतिशय प्रामाणिक आहे.

4.     तो मुळीच हुशार नाही.

5. प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय -

वाक्यातील का/ना ही शब्द जेव्हा क्रियापदाला प्रश्नार्थक बनतात तेव्हा त्यांना 'प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.

 

उदा.    

1.     तू गावाला जातो का?

2.     तू आंबा खाणार का?

3.     तुम्ही सिनेमाला याल ना?

4.     तुम्ही अभ्यास कराल ना?

6. निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय -

वाक्यातील न/ना ही शब्द जेव्हा क्रियेचा निषेध किंवा नकार दर्शवतात तेव्हा त्याला 'निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.

 

उदा.    

1.     मी न विसरता जाईन.

2.     तो न चुकता आला.

3.     त्याने खरे सांगितले तर ना !

4.     मी न चुकता तुला भेटेल.

 स्वरूपावरून पडणारे प्रकार :

1.     सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय

2.     साधीत क्रियाविशेषण अव्यय

1. सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय -

·         काही शब्द मुळातच क्रियाविशेषण असतात त्यांना 'सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.

·         उदा. मागे, पुढे, येथे, तेथे, आज इत्यादी.

1.     तो मागे गेला.

2.     तू पुढे पळ.

3.     ती तेथे जाणार.

4.     आम्ही येथे थांबतो.

2. साधीत क्रियाविशेषण अव्यय -

·         नाम, विशेषण, क्रियापद, शब्दयोगी अव्यय यांच्यापासून झालेल्या क्रियाविशेषणांना 'साधित क्रियाविशेषण' असे म्हणतात.

·         यांची 2 गटात विभागणी होते.

साधीत क्रियाविशेषण अव्यय -

1.     नामसाधीत: रात्री, दिवसा, सकाळी, व्यक्तिश:, वस्तूत:

2.     सर्वनामसाधीत: त्यामुळे, यावरून, कित्येकदा,

3.     विशेषणसाधीत: मोठयाने, एकदा, इतक्यात, एकत्र.

4.     धातुसाधीत: हसू, हसत, हसतांना, पळतांना, खेळतांना

5.     अव्ययसाधीत: कोठून, इकडून, खालून, वरून.

6.     प्रत्यय सधीत: शास्त्रदृष्ट्या, मन:पूर्वक, कालानुसार.

उदा.    

1.     तो रात्री आला.

2.     मी त्यांना व्यक्तिश: भेटलो.

3.     तिने सर्व रडून सांगितले.

4.     त्याने हे काम मन:पूर्वक केले.

5.     तु हसतांना छान दिसतेस.

6.     धबधबा वरून कोसळत होता.

7.     आम्ही एकत्र अभ्यास करतो.

8.     तो कित्येकदा खोटे बोलतो.

सामासिक -

·         काही जोडशब्द किंवा सामाजिक शब्द क्रियाविशेषण अव्ययाचे काम करतात अशा दोन शब्दांना सामासिक क्रियाविशेषण अव्यय म्हणून ओळखले जाते.

·         उदा. गावोगाव, गैरहजर, गैरकायदा, दररोज, प्रतिदिन, रात्रंदिवस, समोरासमोर, घरोघर, यथाशक्ती, आजन्म, हरघडी इत्यादी.

1.     आज नीलेश वर्गात गैर हजर आहे.

2.     चोराच्या शोधात पोलिस गोवोगाव फिरले.

3.     पाऊस दररोज पडतो.

4.     मी यथाशक्ती त्याची मदत करेन.

5.     विधार्थी रात्रंदिवस अभ्यास करतात.

 

विभक्ती व त्याचे प्रकार

Must Read (नक्की वाचा):

क्रियापद व त्याचे प्रकार

·         नामे व सर्व नामे यांचे वाक्यातील क्रियापदाशी किंवा इतर शब्दांशी येणारे संबंध ज्या विकारांनी दाखविले जातात त्या विकारांना 'विभक्ती' असे म्हणतात. 

·         नामाचे किंवा सर्वनामचे रूप तयार करण्यास त्याला जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना 'प्रत्यय' असे म्हणतात.

·         नामांच्या किंवा सर्वनामांचा क्रियापदांशी किंवा इतर शब्दांशी असणारा संबंध 8 प्रकाराचा असतो, म्हणून

·         विभक्तीचे एकूण 8 प्रकार पडतात.

1.     प्रथमा

2.     व्दितीया

3.     तृतीया

4.     चतुर्थी

5.     पंचमी

6.     षष्टी

7.     सप्तमी

8.     संबोधन

·         यातील काही प्रत्यंयांचा उपयोग केवळ पधात होतो, नामांची किंवा सर्व नामांची विभक्ती प्रत्ययावरून ओळखतात.

 विभक्तीचे अर्थ :

1.     कारकार्थ/ कारकसंबंध  

2.     उपपदार्थ  

·         वाक्यातील नाम/सर्वनाम यांचे क्रियापदांशी जे संबंध असतात, त्यांना 'कारकार्थ' असे म्हणतात.  

·         क्रियापदाशिवाय इतर शब्दांशी असलेले जे संबंध असतात त्यांना 'उपपदार्थ' असे म्हणतात.

·         विभक्तीचे मुख्य कारकार्थ 6 आहेत 

1.     कर्ता

2.     कर्म 

3.     करण

4.     संप्रदान

5.     अपादान (वियोग)

6.     अधिकरण 

कर्ता -

·         क्रियापदाने दर्शविलेली क्रिया करणारा कोणीतरी असतो, त्यास 'कर्ता' असे म्हणतात. कर्त्यांची विभक्ती केव्हा-केव्हा प्रथमा असते. 

·         प्रथमेचा प्रमुख असते. प्रथमेचा प्रमुख कारकार्थ कर्ता असतो. 

·         उदा. राम आंबा खातो.

कर्म -

·         कर्त्यांने केलेली क्रिया कोणावर तरी घडलेली किंवा घडते हे सांगणारा शब्द म्हणजे 'कर्म' होय. 

·         हे प्रत्यक्ष कर्म असते याची विभक्ती व्दितीया असते. 

·         व्दीतीयेचा प्रमुख कारकार्थ कर्म असतो. 

·         उदा. राम रावणास मारतो.

करण -

·         वाक्यातील क्रिया ज्या साधनाने घडते त्याला 'करण' असे म्हणतात. 

·         करण म्हणजे क्रियेच साधन.

·         उदा. आई चाकूने भाजी कापते.

·         या वाक्यात कापण्याची क्रिया चाकू या साधनाने होत आहे. म्हणून चाकूने या शब्दांची विभक्ती तृतीया असून तृतीयेचा मुख्य कारकार्थ करण होय.

संप्रदान -

·         जेव्हा क्रिया दानाचा अर्थ व्यक्त करते तेव्हा ते दान (कोणतीही वस्तू) ज्याला करण्यात येते त्या शब्दाला किंवा क्रिया ज्याला उद्देशून घडतात त्या वस्तूला व स्थानाला 'संप्रदान' असे म्हणतात.

·         दान देण्याची क्रिया ज्याच्यावर होते त्याला 'संप्रदान' असे म्हणतात.

·         उदा. मी गुरुजींना दक्षिणा दिली.

·         या वाक्यात दान देण्याची क्रिया गुरुजी या शब्दावर होत असून त्याची विभक्ती चतुर्थी व चतुर्थीचा मुख्य कारकार्थ संप्रदान होय.

1.     आजीने नातीला गोष्ट सांगितली.

2.     गुरुजी मुलांना  व्याकरण शिकवतात.

आपदान (वियोग) -

·         क्रिया जेथून सुरू होते तेथून ती व्यक्ती व वस्तू दूर जाते म्हणजे क्रियेच्या संबंधाने त्याच्यापासून एखाधा वस्तूचा वियोग दाखविण्याचा असतो त्यास 'अपादान' म्हणतात.

·         उदा. मी शाळेतून आताच घरी आलो.

·         या वाक्यातील शाळेतून या शब्दातून अपादानाचा अर्थ व्यक्त होत असून त्याची विभक्ती पंचमी ही असून पंचमीचा मुख्य कारकार्थ अपादान हा होय. 

अधिकरण (आश्रय/ स्थान) -

·         वाक्यातील क्रिया कोठे किंवा केव्हा घडली हे क्रियचे स्थान किंवा काळ दर्शविणार्‍या शब्दांच्या संबंधास 'अधिकरण' असे म्हणतात.

·         उदा. दररोज सकाळी मी शाळेत जातो. 

·         या वाक्यातील सकाळी व शाळेत हे शब्द अनुक्रमे क्रियेचा काळ व शाळेत हे शब्द क्रियेचे स्थळ दर्शवित असून त्यांची विभक्ती सप्तमी ही आहे व त्या सप्तमीचा मुख्य कारकार्थ अधिकारण हे आहे.

 उपपदार्थ :

·         नाम किंवा सर्वनाम यांचे क्रियापदाशिवाय इतर शब्दांशी असलेले जे संबंध असतात त्यांना 'उपपदार्थ' असे म्हणतात. 

·         उदा. आमच्या वर्गातील मधुने शाळेचे सुवर्णपदक जिंकले. 

·         वाक्यातील उद्देश: आमच्या वर्गातील मधुने.

·         वाक्यातील विधेय: शाळेचे सुवर्णपदक जिकले.

·         या वाक्यात अधोरेखित केलेले शब्द हे उपपदार्थ आहेत.

 सामान्य रूप :

विभक्ती प्रत्यय लावण्यापूर्वी तसेच शब्दयोगी अव्यय लावण्यापूर्वी नाम किंवा सर्वनामाच्या मूळ स्वरुपात जो बद्दल होतो त्याला 'सामान्य रूप' असे म्हणतात.

 

उदा.

1.     घोडा: घोड्यास, घोड्याला, घोड्याने, घोड्याचा.- या सर्व शब्दांमध्ये 'घोड्या' हे सामान्यरूप.

2.     पाणी: पाण्यास, पाण्याला, पाण्याने, पाण्याचा – या सर्व शब्दांमध्ये ‘पाण्या’ हे सामान्यरूप.

 पुल्लिंगी नामांचे सामान्यरूप :

1. 'अ' कारान्त पुल्लिंगी नामाचे रूप 'आ' कारान्त होते.

 

उदा.

1.     खांब-खांबास,

2.     काळ-काळास

3.     निर्णय-निर्णयास/निर्णयाने 

4.     दोर-दोरास/दोराने

5.     बाक-बाकास/बाकाला.

2. 'आ' कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्य रूप 'या' कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     घोडा-घोड्यास, घोड्याला 

2.     दोरा- दोर्‍यास, दोर्‍याने

3.     पंखा-पंख्याला, पंख्यास

·         अपवाद: आजोबा, दादा, काका, मामा, राजा, यांचे सामान्यरूप होत नाही.

3. 'ई' कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्य रूप 'या' कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     धोबी-धोब्याला, धोब्यास 

2.     तेली-तेलीला, तेल्यास

3.     माळी-माळीला, माळ्यास 

·         अपवाद: हत्ती, नंदी, पंतोती, मुनी, ऋषी, भटजी.

4. 'ऊ' कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्यरूप 'वा' कारान्त होते.

उदा.    

1.     भाऊ-भावास, भावाचा

2.     विंचू-विंचवास, विंचवाला 

3.     नातू-नातवाला, नातवास.

5. 'ए' कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्य रूप 'या' कारान्त होते.

उदा.    

1.     फडके-फडक्यांचा 

2.     गोखले-गोखल्यांचा 

·         फुले-फुल्यांचा 

6. 'ओ' कारान्त पुल्लिंगी नामाचे सामान्यरूप 'ओ' कारान्त राहते.

 

उदा.    

1.     किलो-किलोस, किलोला

2.     धनको-धनकोस, धनकोला 

3.     हीरो-हीरोला, हिरोस.

 स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप :

1.     'अ' कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकवचनात 'ए' कारान्त होते व अनेकवचनात 'आ' कारान्त होते.

उदा.    

1.     वीट-विटेस, विटेला, विटांना, विटांचा. 

2.     जीभ-जीभेस, जिभेला, जिभांचा, जिभांना

3.     सून-सुनेस, सुनेला, सुनांना, सुनेचा.

2. काही वेळा ‘अ’ कारान्त स्त्रीलिंग नामाचे सामान्यरूप ‘ई’ कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     भिंत-भिंतीस, भिंतीला, भिंतीचा

2.     विहीर-विहिरीस, विहिरीला

3.     पाल-पालीस, पालीला 

3. 'आ' कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘ए’ कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     शाळा-शाळेत, शाळेस, शाळेला.

2.     भाषा-भाषेत, भाषेस, भाषेचा.

3.     विधा-विधेस, विधेला, विधेचे 

4. 'ई' कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्य रूप एकवचनात 'ई' कारान्त व अनेकवचनात ‘ई’ कारान्त किंवा ‘य’ कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     भक्ती-भक्तीने 

2.     नदी-नदीस 

3.     स्त्रि-स्त्रिस, स्त्रिया, स्त्रियांचा 

4.     बी-बीस, बियांचा

5.     दासी-दसींचा, दासीला

6.     पेटी-पेटीस, पेटीला.

5. 'ऊ' कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप होत नाही. क्वचित ते 'वा' कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     ऊ-ऊवास, उवाला

2.     काकू-काकूस, काकूला.

3.     सासू, सासुला, सासवांना.

6. 'ओ' कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे सामान्यरूप एकवचनात होत नाही व अनेकवचनात 'आ' कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     बायको-बायकांना, बायकांचा.

 नपुंसकलिंगी नामांचे सामान्यरूप:

1. 'अ' कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप 'आ' कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     मूल-मुलास, मुलाला, मुलांना

2.     पान-पानास, पानाला, पानांना

2. 'ई' कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप ‘या’ कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     पाणी-पाण्यात, पाण्याचा

2.     मोती- मोत्यात, मोत्याचा

3.     लोणी-लोण्यात, मोण्याचा 

3. 'ऊ' कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप 'आ' कारान्त होते.

 

उदा.

1.     लिंबू-लिंबास, लिंबाचे

2.     कोकरू-कोकारास, कोकराचे

4. काही वेळा 'ऊ' कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप 'वा' कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     कुंकू-कुंकवास, कुंकवाचा

2.     गडू-गडवास, गडवाचा 

5. 'ए' कारान्त नपुंसकलिंगी नामाचे सामान्यरूप 'या' कारान्त होते.

 

उदा.

1.     तळे-तळ्यात, तळ्याला

2.     केळे-केळ्याची, केळ्याचे

3.     खोके-खोक्यात, खोक्याला 

4.     डोके-डोक्यात, डोक्याला

 विशेषणाचे सामान्यरूप :

1. 'अ' कारान्त 'ई' कारान्त व 'ऊ' कारान्त विशेषणाचे सामान्यरूप होत नाही.

 

उदा.    

1.     जगात गरीब माणसांना कोणी विचारात नाही.

2.     त्याचे लोकरी कपड्यांचे दुकान आहे.

3.     मला कडू कारल्याची भाजी आवडते.

2. 'आ' कारान्त विशेषणांचे सामान्यरूप 'या' कारान्त होते.

 

उदा.    

1.     भला माणूस-भल्या माणसास 

2.     हा मुलगा-ह्या मुलास 

3.     खरा माणूस-खर्याु माणसाला.

 

क्रियापद व त्याचे प्रकार

·         वाक्याच्या अर्थ पूर्ण करणार्‍या क्रियावाचक शब्दालाच 'क्रियापद' असे म्हणतात.

उदा.

1.     गाय दूध देते.

2.     आम्ही परमेश्र्वराची प्रार्थना करतो. 

3.     मुलांनी खरे बोलावे.

4.     आमच्या संघाचे ढाल जिंकली. 

 धातु :   

·         क्रियापदातील प्रत्यय रहित मूल शब्दाला 'धातु' असे म्हणतात.

·         उदा. दे, कर, बोल, जिंग, ये, जा, उठ, बस, खा, पी, इत्यादी.

 धातुसाधीते/ कृदंते :

·         धातुला विविध प्रत्यय लागून क्रिया अपुरी दाखविणार्‍या शब्दांना 'धातुसाधीत' किंवा 'कृंदते' असे म्हणतात. 

·         धातुसाधीते वाक्याचा शेवटी कधीच येत नाही ते वाक्याच्या सुरूवातीला किंवा वाक्याच्या मध्ये येतात. 

·         धातुसाधीते नाम, विशेषण किंवा क्रियाविशेषणाचे काम करतात. 

·         फक्त संयुक्त क्रियापदातच धातुसाधीते क्रियापदाचे काम करते. 

उदा.    

·         क्रियापदे- केले, करतो, बसला, लिहितो, खातो.

·         धातुसाधिते- करून, बसता, लिहून, खतांना, खाणारी, लिहितांना, बोलतांना. 

1.     धावणे आरोग्यासाठी चांगले असते. (धावणे-धातुसाधीत, असते-क्रियापद)

2.     त्यांच्या घरात खाणारी माणसे पुष्कळ आहेत. (खाणारी-विशेषण, खाणारी-धातुसाधीत, आहेत-क्रियापद)  

3.     जहाज समुद्रात बुडतांना मी पाहिले. (बुडतांना- क्रियाविशेषण, बुडतांना-धातुसाधीते, पाहिले–क्रियापद)  

4.     त्याचे हसणे लांबूनच एकू आले. (हसणे – नाम, हसणे-धातुसाधीत, आले–क्रियापद)

·         (टीप :एखादे वाक्य सकर्मक किंवा अकर्मक आहे हे कसे ओळखावे. ण्याची क्रिया कोणावर होते व वाक्यातील क्रिया करणारा/ करणारी कोण असा प्रश्न विचारले असता उत्तर दोन भेटतात. म्हणजे उत्तर वेगवेगळे तर सकर्मक व जर उत्तर एकच भेटत असेल तर ते अकर्मक क्रियापद).

 क्रियापदांचे प्रकार :

क्रियापदाचे मुख्य 2 प्रकार पडतात.

1.     सकर्मक क्रियापद

2.     अकर्मक क्रियापद 

1. सकर्मक क्रियापद -

·         ज्या क्रियापदाचा अर्थ पूर्ण होण्यास कर्माची जरुरी असते त्यास 'सकर्मक क्रियापद' असे म्हणतात. 

·         वाक्यात क्रिया करणारा एक व ती सोसणारा दुसराच असतो. 

उदा.    

1.     गाय दूध देते.

2.     पक्षी मासा पकडतो.

3.     गवळी धार काढतो.

4.     राम आंबा खातो.

5.     अनुराग निबंध लिहितो.

6.     आरोही लाडू खाते.

2. अकर्मक क्रियापद -

ज्या क्रियापदांचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी कर्मांची आवश्यकता नसते. म्हणजे क्रिया कर्त्यापासून सुरू होते व कर्त्यापाशीच थांबते त्यांना 'अकर्मक क्रियापदे' असे म्हणतात.

 

अकर्मक क्रियापदांच्या वाक्यात क्रिया करणारा व सोसणारा एकच असतो.

 

उदा.    

1.     मी रस्त्यात पडलो.

2.     तो बसला.

3.     आज भाऊबीज आहे. 

4.     तो दररोज शाळेत जातो.

·         (टीप : जेव्हा ण्याची क्रिया कोणावर होते व क्रिया करणारा/करणारी कोण असे प्रश्न विचारले असता दोन्ही प्रश्नांचे उत्तर हे एकच सारखीच मिळतात त्याला 'अकर्मक क्रियापद' असे म्हणतात.)

 क्रियापदांचे इतर प्रकार :

व्दिकर्मक क्रियापदे -

·         ज्या क्रियापदास दोन कर्म लागतात त्यास 'व्दिकर्मक असे' म्हणतात किंवा ज्या वाक्यातील क्रिया ही कर्त्यांकडून एकाच वेळी दोन घटकांवर घडते अशा क्रियापदास 'व्दिकर्मक क्रियापद' असे म्हणतात. 

उदा.

1.     आजीने नातीला गोष्ट सांगितली. (आजी – कर्ता, नातीने – अप्रत्यक्ष कर्म, गोष्ट- प्रत्यक्ष कर्म, सांगितले- व्दिकर्मक क्रियापद)

2.     गुरुजी विधार्थ्यांना व्याकरण शिकवितात. 

3.     मुलीने भिकार्यायला पैसा दिला.

·         (प्रत्यक्ष कर्म हे नेहमी वस्तूवाचक असते व त्याची विभक्ती ही प्रथमा/ व्दितिया असते. 

·         अप्रत्यक्ष कर्म हे नेहमी व्यक्तिवाचक असते व त्याची विभक्ती ही नेहमी चतुर्थी असते.) 

उभयविध क्रियापदे -

·         जे एकच क्रियापद हे दोन वेगवेगळ्या वाक्यात सकर्मक व अकर्मक असे दोन्ही प्रकारे वापरता येते त्यास 'उभयविध क्रियापद' असे म्हणतात.

उदा.

1.     त्याने घराचे दार उघडले. (सकर्मक क्रियापद)

2.     त्यांच्या घराचे दार उघडले. (अकर्मक क्रियापद)

3.     रामाने धनुष्य मोडले. (सकर्मक क्रियापद)

4.     ते लाकडी धनुष्य मोडले. (अकर्मक क्रियापद) 

अपूर्ण विधान क्रियापद -

·         जेव्हा वाक्यात क्रियापद असूनही वाक्याचा अर्थ पूर्ण होत नसेल तेव्हा अशा क्रियापदास 'अपूर्ण विधान क्रियापद' असे म्हणतात. 

·         अशावेळी वाक्याचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी क्रियापदाव्यतिरिक्त ज्या शब्दांची गरज असते त्याला 'विधान पूरक' किंवा 'पूरक' असे म्हणतात.

उदा.

1.     राम झाला.

2.     राम राजा झाला. (राजा–विधानपूरक) 

3.     मुलगा आहे.

4.     मुलगा हुशार आहे. (हुशार-विधानपूरक) 

·         (टीप : नामाबद्दल अधिक माहिती सांगणारा शब्द जर नामापूर्वी आला तर त्याला विशेषण म्हणतात आणि नंतर आला तर त्याला पूरक/विधक पूरक असे म्हणतात.)

संयुक्त क्रियापद -

·         धातुसाधीत व सहाय्यक क्रियापद यांचे मिळून बनलेल्या क्रियापदास 'संयुक्त क्रियापद' असे म्हणतात. 

·         मात्र या दोन्ही शब्दांमधून कोणत्याही एकच क्रियेचा बोध होणे आवशयक आहे.

·         (धातुसाधीत+सहाय्यक क्रियापद= संयुक्त क्रियापद)

उदा.    

1.     क्रीडांगणावर मुले खेळू लागली. (खेळू=धातुसाधीत, लागली=सहाय्यक क्रियापद)

2.     बाळ एवढा लाडू खाऊन टाक (खाऊन=धातुसाधीत, टाक=सहाय्यक क्रियापद)

सहाय्यक क्रियापद -

·         जेव्हा धातुसाधीत व क्रियापद हे दोन्ही मिळून एकाच क्रियेचा बोध होतो तेव्हा धातुसाधीताला मदत/सहाय्य करणार्‍या क्रियापदाला 'सहाय्यक क्रियापद' असे म्हणतात.

उदा.    

1.     क्रीडांगणावर मुले खेळू लागली.

2.     बाळ एवढा लाडू खाऊन टाक.

सिद्ध क्रियापद -

·         जा, ये, कर, ऊठ, बस, असे जे मूळचे धातू आहेत त्यांना सिद्ध धातू म्हणतात व या सिद्ध धातूना प्रत्यय लागून तयार होणार्‍या क्रियापदाला 'सिद्ध क्रियापद' असे म्हणतात.

उदा.    

1.     तो दररोज शाळेत जातो.

2.     ती खूप अभ्यास करते.

3.     सूर्य पूर्वेस उगवतो.

4.     आम्ही सकाळी लवकर उठतो.

साधीत क्रियापद -

·         विविध जातींच्या शब्दांपासून तयार होणार्याय धातूंना 'साधीत धातू' असे म्हणतात व अशा साधीत धातुंना प्रत्यय लागून तयार होणार्‍या क्रियापदांना 'साधीत क्रियापदे' असे म्हणतात.

उदा.    

1.     हात-हाताळ-हाताळणे/ते/तात.

2.     स्थिर-स्थिराव-स्थिरावतो/ला/वेल.

3.     पुढे-पुढार-पुढारले/पुढारतात.

4.     आण-आणव-आणवली

5.     पाणी-पाणाव-पाणावले.

उदा.    

1.     माझ्या कपटातील पुस्तके तो नेहमी हाताळतो.

2.     तो शिक्षकांच्या व्यवसायात स्थिरावला.

3.     आईच्या आठवणीने तिचे डोळे पाणावले.

4.     आम्ही ही पुस्तके मुंबईहून आणवली.

5.     खेड्यातील माणसे आता बरीच पुढारली.

प्रायोजक क्रियापदे -

·         जेव्हा कर्ता ती क्रिया स्वत: करीत नसून दुसर्‍या कोणालातरी करावयास लावीत आहे असा अर्थ व्यक्त होतो तेव्हा त्या क्रियापदास 'प्रायोजक क्रियापद' असे म्हणतात.

उदा.    

1.     आई मुलांना हसविते.

2.     तो मुलांना रडवितो.

3.     त्याने त्याच्या मित्राला तुरुंगातून सोडविले.

4.     तो मुलांना खेळवितो.

5.     आई बाळाला निजविते.

6.     तो गुरे चारतो.

शक्य क्रियापद -

·         जे साधीत धातू कर्त्याला ती क्रिया करण्याची शक्यता किंवा सामर्थ्य आहे असे दाखवितात त्यांना प्रत्यय लावून जी क्रियापदे तयार होतात त्यांना 'शक्य क्रियापद' असे म्हणतात.

उदा.    

1.     मला आता काम करवते.

2.     त्या आजारी माणसाला आता थोडे बसवते.

3.     मला दररोज 20 कि.मी. चालविते.

4.     बाईंना वह्या वर्गात आणवत नाही.

अनियमित/गौण क्रियापद -

·         मराठीत काही धातू असे आहेत त्यांना काळांचे व अर्थाचे सर्व प्रत्यय न लागता ते थोडया वेगळ्याच प्रकारे चालतात, त्यांना 'अनियमित/गौण क्रियापद' असे म्हणतात.

उदा.    

1.     मुलांनी सतत खेळू नये.

2.     सुज्ञास अधिक सांगणे न लगे.

3.     या दरवाजाने जाऊ नको.

4.     परमेश्र्वर सर्वत्र आहे.

5.     मला कॉफी पाहिजे.

6.     असे वागणे बारे नव्हे.

7.     आई घरी नाही.

भावकर्तुक क्रियापदे -

जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाचा मूळ अर्थ किंवा भाव हाच त्यांचा कर्ता मानावा लागतो. अशा क्रियापदांना 'भावकर्तृक क्रियापद' असे म्हणतात.

 

उदा.    

1.     मी घरी पोहचण्यापूर्वीच सांजावले.

2.     पित्त झाल्यामुळे तिला आज मळमळते.

3.     पुण्यात जातांना कात्रज जवळ उजाडले.

4.     आज दिवसभर सारखे गडगडते.   

 

नाम व त्याचे प्रकार

·         प्रत्यक्षात असणार्‍या किंवा कल्पनेने जाणलेल्या वस्तूंना किंवा त्यांच्या गुणधर्मांना दिलेल्या नावाला 'नाम' असे म्हणतात.

·         उदा. टेबल, कागद, पेन, साखर, अप्सरा, गाडी, खरेपणा, औदार्थ, देव, स्वर्ग, पुस्तक इ.

 नामाचे प्रकार :

·         नामाचे एकूण 3 मुख्य प्रकार पडतात.

सामान्य नाम -

·         एकाच जातीच्या पदार्थातील समान गुण धर्मामुळे त्या वस्तूचे जे सर्वसामान्य नाव दिले जाते त्याला 'सामान्य नाम' असे म्हणतात.

·         उदा. मुलगा, मुलगी, घर, शाळा, पुस्तक, नदी, शहर, साखर, पाणी, दूध, सोने, कापड, सैन्य, वर्ग इ.

 

·         (सामान्य नाम हे जातीवाच असते, काही विशिष्ट नामांचेच अनेकवचन होते. मराठीमध्ये पदार्थवाचक, समुहवाचक नाम हे सामान्य नामच समजले जाते.)

विशेष नाम -

·         ज्या नामाने जातीचा बोध होत नसून त्या जातीतील एका विशिष्ट व्यक्तीचा, वस्तूचा किंवा प्राण्याचा बोध होतो त्यास 'विशेष नाम' असे म्हणतात.

·         उदा. राम, आशा, हिमालय, गंगा, भारत, धुळे, मुंबई, दिल्ली, सचिन, अमेरिका,गोदावरी इ.

·         (विशेषनाम हे व्यक्तिवाचक असते, विशेषनामाचे अनेकवचन होत नाही आल्यास सामान्य नाम समजावे.)

·         उदा. या गावात बरेच नारद आहेत.

भाववाचक नाम -

·         ज्या नामाने प्राणी किंवा वस्तु यांच्यामध्ये असलेल्या गुण, धर्म, किंवा भाव यांचा बोध होतो. त्याला 'भाववाचक नाम' असे म्हणतात.

·         उदा. धैर्य, किर्ती, चांगुलपणा, वात्सल्य, गुलामगिरी, आनंद इ.

 

·         (पदार्थाच्या गुणाबरोबरच स्थिति किंवा क्रिया दाखविणार्यां नामांना भाववाचक नाम असे म्हणतात.
उदा. धाव, हास्य, चोरी, उड्डाण, नृत्य ही क्रियेला दिलेली नावे आहेत. वार्धक्य, बाल्य, तारुण्य, मरण हे शब्द पदार्थाची स्थिती दाखवितात.)

   भाववाचक नामे साधण्याचे प्रकार -

·         सामान्यनामे व विशेषनामे यांना आई, ई, की, गिरी, ता, त्व, पण, पणा, य, या यासारखे प्रत्यय लावून नामे तयार होतात ती खालीलप्रमाणे -

 नामाचे कार्य करणारे इतर शब्द :

·         नाम, सर्वनाम, विशेषण, ही जी नावे शब्दांच्या जातीला दिली जातात, ती त्यांच्या त्या त्या वाक्यातील कार्यावरून दिली जातात तीच गोष्ट येथेही लक्षात ठेवावयास हवी, सामान्यनाम, विशेषनाम, भाववाचकनाम ही नावे देखील नामांच्या विशिष्ट कार्यावरून दिली गेली आहेत.

·         अशाच पद्धतीने नामांच्या कार्यावरून त्यांचे काही नियम आहेत ते खालीलप्रमाणे-

नियम -

1. केव्हा-केव्हा सामान्यनाम हे विशेषनामांचे कार्य करतात.

उदा.

1.     आत्ताच मी नगरहून आलो.

2.     शेजारची तारा यंदा बी.ए. झाली.

·         वरील वाक्यामध्ये वापरली गेलेली नगर कोणतेही शहर, तारा(नक्षत्र) ही  मुळीच सामान्यनामे आहेत परंतु येथे ती विशेषनामे म्हणून वापरली गेलेली आहेत.

2. केव्हा-केव्हा विशेषनाम सामान्य नामाचे कार्य करतात.

उदा.    

1.     तुमचा मुलगा कुंभकर्णच दिसतो.

2.     आमचे वडील म्हणजे जमदग्नि आहेत.

·         आम्हाला आजच्या विधार्थ्यात सुदाम नकोत भीम हवेत.

·         वरील वाक्यांत कुंभकर्ण, जमदग्नि, सुदाम, भीम गे मुळची विशेषनामे आहेत. 

·         पण येथे कुंभकर्ण अतिशय झोपाळू, जमदग्नि = अतिशय रागीट मनुष्य, सुदाम=अशक्त मुलगे व भीम=सशक्त मुलगे या अर्थाने वापरली आहेत. म्हणजे मुळची विशेषनामे वरील वाक्यांत सामान्य नामांचे कार्य करतात.

3. केव्हा-केव्हा भाववाचक नामे विशेषनामांचे कार्य करते.

उदा.

1.     शांती ही माझ्या बहिणीची मुलगी.

2.     विश्वास परीक्षेत उत्तीर्ण झाला.

3.     माधुरी उधा मुंबईला जाईल.

·         वरील वाक्यात अधोरेखित केलेली शब्दे ही मुळची भाववाचक नामे आहेत. पण याठिकाणी त्यांचा वापर विशेषणामासारखा केला आहे.

4. विशेषनामाचे अनेकवचन होत नाही झाल्यास त्यांना सामान्यनाम म्हणतात.

उदा.    

1.     आमच्या वर्गात तीन पाटील आहेत.

2.     या गावात बरेच नारद आहेत.

3.     माझ्या आईने सोळा सोमवारांचे व्रत केले.

·         विशेषनामाचे अनेकवचन होत नाही पण वरील वाक्यात विशेषनामे अनेकवचनी वापरलेली दिसतील या वाक्यातील विशेषनामे म्हणून वापरली आहेत.

5. विशेषण केव्हा-केव्हा नामाचे कार्य करतात.

उदा.    

1.     शहाण्याला शब्दांचा मार.

2.     श्रीमंतांना गर्व असतो.

3.     जातीच्या सुंदरांना काहीही शोभते.

4.     जगात गरीबांना मान मिळत नाही.

·         वरील वाक्यात विशेषण ही नामासारखी वापरली आहेत.

6. केव्हा-केव्हा अव्यय नामाचे कार्य करतात.

उदा.    

1.     आमच्या क्रिकेटपटूंची वाहवा झाली.

2.     त्याच्या बोलण्यात परंतुचा वापर फार होतो.

3.     नापास झाल्यामुळे त्याची छी-थू झाली.

·         वरील वाक्यामध्ये केवलप्रयोगी अव्यये ही नामाची कार्य करतात.

7. धातू-साधिते केव्हा-केव्हा नामाचे कार्ये करते.

उदा.

1.     ज्याला कर नाही त्याला डर कसली.

2.     गुरुजींचे वागणे मोठे प्रेमळ असते.

3.     ते ध्यान पाहून मला हसू आले.

4.     देणार्‍याने देत जावे.

·         वरील उदाहरणांवरून असे दिसून येते की, सामान्यपणे, विशेषनामे व भाववाचकनामे ही एकमेकांचे कार्य करतांना आढळतात. तसेच विशेषणे, अव्यय, धातुसाधिते यांचा वापरसुद्धा नामांसारखा करण्यात येतो.

संधी व त्याचे प्रकार

Must Read (नक्की वाचा):

शब्दाच्या शक्ति व त्याचे प्रकार

 जोडाक्षरे:

ज्या अक्षरात दोन किंवा अधिक व्यंजने प्रथम एकत्र येवून शेवटी त्यात एक स्वर मिसळतो यास 'जोडाक्षर' म्हणतात.

उदा.    

1.     विधालय : धा : द + य + आ 

2.     पश्चिम  : श्चि : श + च + इ 

3.     आम्ही   : म्ही : म + ह + ई 

4.     शत्रू     : त्रू : त + र + ऊ 

 संधी:

स्वरसंधी -

जोडशब्द्ध तयार करतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचे वर्ण व दुसर्‍या शब्दातील पहिले वर्ण हे एकमेकांत मिसळतात व त्या दोघांबद्दल एक वर्ण तयार होतो  वर्णाच्या अशा एकत्र होण्याच्या प्रकारास 'संधी' असे म्हणतात.

 

उदा.    

1.     ईश्र्वरेच्छा    = ईश्र्वर + इच्छा 

2.     सूर्यास्त    = सूर्य + अस्त 

3.     सज्जन     = सत् + जन 

4.     चिदानंद     = चित् + आनंद   

 संधीचे प्रकार:

संधीचे मुख्य तीन प्रकार आहेत.

 

स्वर संधी -

एकमेकांशेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना 'स्वरसंधी' असे म्हणतात किंवा एक पाठोपाठ एक येणारे दोन स्वर एकत्र होण्याच्या क्रियेला स्वरसंधी असे म्हणतात.

 

दिर्घत्व संधी -

1.     अ + अ = आ 
            

2.     आ + आ = आ 

3.     आ + अ = आ

4.     इ + ई = ई 

5.     ई + ई = ई 

6.     इ + इ = ई 

7.     उ + ऊ = ऊ

8.     उ + उ = ऊ 

नियम -

    (1) 'अ' किंवा 'आ' यांच्यापुढे इ+ई आल्यास त्या दोघांऐवजी 'ए' येतो आणि 'उ' किंवा 'ऊ' आल्यास 'ओ' येतो व ऋण आल्यास 'र' येतो.

उदा.

·         ईश्र्वर+ईच्छा (अ+इ=ए) ईश्र्वर+ए+च्छा=ईश्र्वरेच्छा 

·         गण+ईश (अ+इ=ए) गण+ए+श=गणेश 

·         उमा+ईश (आ+इ=ए) उम+ए+श=उमेश 

·         चंद्र+उदय (अ+उ=ओ) चंद्र+ओ+दय=चंद्रोदय 

·         महा+ऋर्षी (आ+ऋ=अर) महा+अर+र्षी=महर्षी 

·         देव+ऋर्षी (अ+ऋ=अर) देव+अर+र्षी=देवर्षी 

    (2) अ/आ यांच्यापुढे 'ए/ऐ' हे स्वर आल्यास त्या दोहोंबद्दल 'ऐ' येतो आणि 'अ' किंवा 'अ' किंवा 'आ' या स्वरापुढे 'ओ/औ' स्वर आल्यास त्याबद्दल 'आ' येतो.

उदा.

·         एक+एक्य (अ+ए+=ऐ) एक+ऐ+अ= एकैक्य 

·         सदा+ऐव (आ+ऐ=ऐ) सदा+ ऐ+व= सदैव 

·         मत+एक्य (अ+ऐ=ऐ) मत+ऐ+क्य= मतैक्य 

·         प्रजा+ऐक्य (आ+ऐ=ऐ) प्रज+ऐ+क्य= प्रजैक्य 

·         जल+औघ (अ+ओ=औ) जल+औ+घ= जलौघ 

·         गंगा+औघ (आ+औ=औ) गंगा+औ+घ= गंगौघ 

    (3) इ.उ,ऋ (र्हवस्व/दीर्घ) यांच्यापुढे विजातीय स्वर आल्यास 'इ/ई' बद्दल 'य' हा वर्ण येवून पुढील स्वर त्यात मिसळतो. 'उ/ऊ' बद्दल 'व' हा वर्ण येवून पुढील स्वर त्यात मिसळतो. 'ऋ' बद्दल 'र' हा मिसळून संधी होते.

उदा.

·         प्रीती+अर्थ (ई+अ+र्थ) प्रीत्यर्थ 

·         इति+आदी (इ+आ+दी) इत्यादी

·         अति+उत्तम (इ+उ+त्तम) अत्युतम 

·         प्रति+एक (इ+ए+क) प्रत्येक 

·         मनू+अंतर (उ+अ+तर) मन्वंतर

·         पितृ+आज्ञ (ऋ+आ+ज्ञा) पित्राज्ञा 

    (4) ए,ऐ,ओ,औ या स्वरांपुढे कोणताही स्वर आला तर त्याबद्दल अनुक्रमे अय,आय,अवी.आवि असे आदेश होवून पुढील त्यात मिसळतो.

उदा.    

·         ने+अन (ए+अ=अय) न+अय+न = नयन 

·         गै+अन (ऐ+अ=आय) ग+आय+न = गायन 

·         गो+ईश्र्वर (ओ+ई=अवी) ग+अवी+श्वर = गवीश्र्वर 

·         नौ+इक ( औ+इ=आवि) न+आवि+क  = नाविक

 व्यंजन संधी :

एका पाठोपाठ एक येणारे व्यंजन किंवा स्वर यांच्या एकत्र होण्याच्या क्रियेला 'व्यंजनसंधी' म्हणतात.

उदा.    

1.     सत्+जन = सज्जन (व्यंजन + व्यंजन = व्यंजन संधी)

2.     चित्+आनंद = चिदानंद  (व्यंजन + स्वर = व्यंजन संधी)

नियम -

   (1) पहिल्या 5 वर्गापैकी अनुनासिकाशिवाय कोणत्याही व्यंजनापूढे कठोर व्यंजन आले असता त्या पहिल्या व्यंजनाच्या जागी त्याच्याच वर्गातील पहिले कठोर व्यंजन येऊन  संधी होतो. यालाच 'प्रथम व्यंजन संधी' असे म्हणतात.
उदा.    

·         विपद्+काल = द्+क= त्क = विपत्काल

·         वाग्+पति = ग्+प= क्प = वाक्पती 

·         क्षुध्+पिपासा= ध्+प्= त्+प्= त्प = क्षुत्पिपासा 

   (2) पहिल्या पाच वर्गातील कठोर व्यंजनापूढे अनुनासिकाखेरीज स्वर किंवा मृदु व्यंजन आल्यास त्याच्या जागी त्याच वर्गातील तिसरे व्यंजन येऊन संधी होते त्याला 'तृतीय व्यंजन संधी' असे म्हणतात.

 
   (3) पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापुढे अनुनासिक आल्यास पहिल्या व्यंजनाबद्दल त्याच्यात वर्गातील व्यंजन येऊन संधी होती. यालाच 'अनुनासिक संधी' असे म्हणतात.

   (4) याबाबतचा नियम असा त् या व्यंजनापुढे

·         च् छ् आल्यास त् बद्दल च् होतो.

·         ज् झ् आल्यास त् बद्दल ज् होतो.

·         ट् ठ् आल्यास त् बद्दल ट् होतो.

·         ल् आल्यास त् बद्दल ल् होतो.

·         श् आल्यास त् बद्दल च् होतो व श् बद्दल छ् होतो.

·         (5) 'म्' पुढे स्वर आल्यास तो स्वर तो स्कर मागील 'म्' मध्ये मिसळून जातो व्यंजन आल्यास 'म्' बद्दल मागील अक्षरांवर अनुस्वार किंवा बिंदू येतो.

उदा.    

·         सम्+आचार=समाचार 

·         सम्+गती=संगती

   (6) ‘छ’ पूर्वी र्हगस्व स्वर आला तर त्या दोहोंमध्ये ‘च्’ हा वर्ण येतो.

  उदा.     

·         रत्न+छाया =रत्नछाया 

·         शब्द+छल = शब्दछल

 विसर्ग संधी:

·         एकापाठोपाठ एक येणारे विसर्ग व स्वर किंवा विसर्ग व व्यंजन यांच्या एकत्र होणार्‍या क्रियेला 'विसर्ग संधी' असे म्हणतात.

·         विसर्ग+स्वर = विसर्ग संधी 

·         विसर्ग+व्यंजन = विसर्ग संधी 

नियम -

(1) विसर्गाच्या मागे ‘अ’ हा स्वर असून पुढे मृदु व्यंजन आल्यास विसर्गाचा ‘उ’ होतो व तो मागील ‘अ’ मध्ये मिळून त्याचा ‘ओ’ होतो यास 'उकार संधी' म्हणतात.

 (2) विसर्गाच्या मागे ‘अ’,’आ’ खेरीज कोणताही स्वर असून पुढे मृदु वर्ण आल्यास विसर्गाचा ‘र’ होवून संधी होते.

 

(3) पदाच्या शेवटी ‘स’ येऊन त्यांच्यापुढे कोणतेही व्यंजन आल्यास ‘स’ विसर्ग होतो.

उदा.     

·         मनस्+पटल= मन:पटल 

·         तेजस्+कण= तेज:कण 

(4) पदाच्या शेवटी ‘र’ येऊन त्याच्यापुढे कठोर व्यंजन आल्यास त्या ‘र’ चा विसर्ग होतो.

उदा.    

·         अंतर+करण= अंत:करण 

·         चतुर+सूत्री= चतु:सूत्री 

(5) विसर्गाच्या ऐवजी येणार्‍या ‘र’ च्या मागे ‘अ’ व पुढे मृदु वर्ण आल्यास तो ‘र’ तसाच राहून संधी होते.

उदा.    

·         पुनर+जन्म= पुनर्जन्म 

·         अंतर+आत्मा= अंतरात्मा 

(6) विसर्गाच्या मागे ‘अ’ हा स्वर असून पुढे क्, ख्, प्, फ् यापैकी एखादे व्यंजन आले तर विसर्ग कायम राहतो मात्र पुढे अन्य स्वर आला तर             विसर्ग लोप पावतो.

उदा.     

·         प्राप्त:+काल= प्राप्त:काल

·         तेज:+पुंज= तेज:पुंज 

·         इत:+उत्तर= इतउत्तर 

·         अत:+एव= अतएव 

(7) विसर्गाच्या मागे ‘इ’ किंवा ‘ऊ’ असून पुढे क्, ख्, प्, फ् यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास विसर्गाचा ‘ष’ होतो.

उदा.       

·         नि:+कारण-निष्कारण 

·         नि:+पाप= निष्पाप      
       

·         दु:+परिणाम= दुष्परिणाम   
        

·         दु:+कृत्य – दुष्कृत्य 

·         दु:+कीर्ती = दुष्कीर्ती 

·         बहि:+कृत = बहिष्कृत

(8) विसर्गाच्या पुढे च्, छ् आल्यास विसर्गाचा ‘श’ होतो. त्, थ्, आल्यास ‘स’ होतो.

उदा.     

·         नि:+चल = निश्चल 

·         दु:+चिन्ह = दुश्चिन्ह 

·         मन:+ताप = मनस्ताप 

·         नि:+तेज = निस्तेज 

(9) विसर्गाच्या पुढे श्.स् आल्यास विसर्ग विकल्पाचे कायम राहतो किंवा लोप पावतो.

उदा.     

·         दु:+शासन = दु:शासन / दुश्शासन 

·         नि:+संदेश = नि:संदेश / निरुसंदेश 

·         पुर:+सर = पुर:सर / पुरस्कार

·         शब्दांच्या शक्ती :

·         प्रत्येक शब्दामध्ये आपला अर्थ प्रकट करण्याची अंगभूत शक्ती असते त्यांना शब्दांच्या शक्ती असे म्हणतात.

·         शब्दांच्या अंगी तीन प्रकारची शक्ती असते.
1. अभिधा
2. लक्षणा
3. व्यंजन

·         1. अभिधा :

·         एखादा शब्द उच्चारल्यावर त्याच्याशी निगडीत जो सर्वसामान्य अर्थ निघतो, त्या शब्दांच्या शक्तीस अमिधा असे म्हणतात.

·         उदा. 1. मी एक वाघ पहिला.
2. आमच्याकडे एक कासव आहे.

·         2. लक्षणा :

·         ज्यावेळी आपण शब्दाचा मूळ अर्थ न घेता त्याच्याशी सुसंगत असलेला दुसरा अर्थ घेतो त्यावेळी शब्दांच्या शक्तीस लक्षणा असे म्हणतात.

·         उदा. 1. आम्ही बाजरी खातो.
2. घरावरून उंट गेला.
3. सूर्य बुडाला.

·         3. व्यंजन :

·         ज्यावेळी शब्दांच्या मूळ अर्थाला बाधा न आणता दुसरा अर्थ व्यक्त करतो तेव्हा शब्दांच्या शक्तीस व्यंजन असे म्हणतात.

·         उदा. 1. भुंकणारे कुत्रे चावत नाही.
2. समाजात भरपूर लांडगे पहावयास मिळतात.
3. समाजात वावरणारे असले साप ठेचून काढले पाहिजे.

·         शब्दयोगी अव्यय :

·         वाक्यातील नाम किंवा सर्वनाम यांना वाक्यातील इतर शब्दांशी असणारा संबंध दर्शविणार्‍या अविकारी शब्दाला शब्दयोगी अव्यय असे म्हणतात.

·         शब्दयोगी अव्यव नेहमी एखाद्या नामाला किंवा नामाचे कार्य करणार्‍या शब्दाला जोडूनच येतात.

·         शब्दयोगी अव्ययवाचे पंधरा  प्रकार पडतात.

·         1. कालवाचक :

·        
कालवाचक अव्ययवाचे दोन प्रकार पडतात.
अ) कालदर्शक - पावेतो, नंतर, आधी, पुढे, पूर्वी इ.
उदा. 1. आजपावेतो मी आंबा खाल्ला नाही.
2. यापुढे मी जाणार नाही.
3. सकाळनंतर मी तिकडे जाणार आहे.
ब) गतिवाचक - पासून, पर्यंत, मधून, खालून, आतून इ.
उदा.1. कालपासून माझी परीक्षा सुरू झाली.
2. उद्या पर्यंत ते दुकान बंद राहील.

·         2. स्थलवाचक :

·         आत, बाहेर, अलीकडे, पलीकडे, मध्ये, समोर, जवळ, ठायी, पाशी, समक्ष, समीप, नजीक इ.

·         उदा. 1. पुस्तक टेबलाजवळ ठेवले आहे.
2. घरामध्ये मोठा साप घुसला आहे.

·         3. कारणवाचक :

·         करवी, योगे, हाती, व्दारा, कडून, मुळे इ.

·         उदा. 1. सावलीमुळे कपडे लवकर वाळत नाही.
2. सिंहाकडून हरिण मारले गेले.

·         4. हेतुवाचक :

·         करिता, साठी, कारणे, अर्थी, प्रीत्यर्थी, निमित्त, स्तव इ.

·         उदा. 1. यश मिळविण्याकरिता मेहनत लागते.
2. जगण्यासाठी अन्न हवेच.

·         5. व्यतिरेकवाचक :

·         विना, शिवाय, खेरीज, परवा, वाचून, व्यतिरिक्त

·         उदा. 1. तुझ्याशिवाय माला करमत नाही.
2. त्याच्या खेरीज दूसरा कोणताही चालेल.

·         6. तुलनात्मक :

·         पेक्षा, तर, तम, मध्ये, परिस इ.

·         उदा. 1. माणसांपेक्षा मेंढरं बारी.
2. गावामध्ये केशर सर्वात हुशार आहे.

·         7. योग्यतावाचक :

·         समान, सम, जोगा, सारखा, योग्य, प्रमाणे इ.

·         उदा. 1. तो ड्रेस माझा सारखा आहे.
2. आम्ही दोघे समान उंचीचे आहोत.

·         8. संग्रहवाचक :

·         सुद्धा, देखील, ही, पण, केवळ, फक्त,इ.

·         उदा. 1. मी देखील त्या कार्यक्रमात सहभागी होईल.
2. रामही भक्तासाठी धावून येईल.

·         9. कैवल्यवाचक :

·         च, ना, मात्र, पण, फक्त, केवळ इ.

·         उदा. 1. विराटच आपला सामना जिंकवेल.
2. किरण मात्र आपल्या सोबत येणार नाही.

·         10. संबंधवाचक :

·         विशी, विषयी, संबंधी इ.

·         उदा. 1. देवाविषयी आपल्या मनात फार भक्ति आहे.
2. त्यासंबंधी मी काहीच बोलणार नाही.

·         11. संबंधवाचक :

·         संगे, सह, बरोबर, सकट, सहित, निशी, सवे, समवेत इ.

·         उदा. 1. त्याने सर्वांबरोबर जेवण केले.
2. आमच्या सह तो पण येणार आहे.

·         12.विनिमयवाचक :

·         बद्दल, एवजी, जागी, बदली इ.

·         उदा. 1. त्याच्या जागी मी खेळतो.
2. सूरजची बदली पुण्याला झाली.

·         13. दिकवाचक :

·         प्रत, प्रती, कडे, लागी इ.

·         उदा. 1. या पेपरच्या दहाप्रत काढून आण.
2. त्याच्याकडे पैसे दिले आहेत मी.

·         14. विरोधवाचक :

·         विरुद्ध, वीण, उलटे, उलट इ.

·         उदा. 1. भारताविरुद्ध आज पाकिस्तानची मॅच आहे.
2. त्याने उलट माझीच माफी मागितली.

·         15. परिणामवाचक :

·         भर

·         उदा. 1. मी दिवसभर घरीच होतो.
2. राम रात्रभर शेतात पाणी भरत होता.

·         वर्णमाला

·         वर्ण - आपल्या तोंडावाटे पडणार्‍या मूल ध्वनीला वर्ण असे म्हणतात.

·         मराठीत एकूण 48 वर्ण आहेत.
1. स्वर
2. स्वरादी
3. व्यंजन

·         1. स्वर : ज्यांचा उच्चार करतांना जिभेचा मुखातील कोठल्याही अवयवांशी स्पर्श होत नाही त्यांना स्वर असे म्हणतात.

·         अ, आ, इ, ई, ल्र, उ, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, ऋ

·         स्वरांचे मुख्य प्रकार दोन आहेत.

·         1. र्‍हस्व स्वर : ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यास कमी वेळ लागतो त्या स्वरांना र्‍हस्व स्वर असे म्हणतात.

·         अ, इ, ऋ, उ

·         2. दीर्घ स्वर : ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यास जास्त वेळ लागतो त्यांना दीर्घ स्वर असे म्हणतात.

·         आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ

·         स्वरांचे इतर प्रकार

·         1. सजातीय स्वर : एकाच उच्चार स्थांनामधून जाणार्‍या स्वरांना सजातीय स्वर असे म्हणतात.

·         अ-आ, उ-ऊ, ओ-औ, इ-ई, ए-ऐ

·         2. विजातीय स्वर : भिन्न उच्चार स्थांनामधून उच्चारल्या जाणार्‍या स्वरांना विजातीय स्वर असे म्हणतात.

·         अ-ई, उ-ए, ओ-ऋ

·         3. संयुक्त स्वर : दोन स्वर मिळून तयार होणार्‍या स्वरांना संयुक्त स्वर असे म्हणतात.

·         याचे 4 स्वर आहेत.

·         ए - अ+इ/ई

·         ऐ - आ+इ/ई

·         ओ - अ+उ/ऊ

·         औ - आ+उ/ऊ

·         2. स्वरादी : ज्याचा उच्चार करण्याअधी स्वर येतो त्यांना स्वरादी असे म्हणतात.

·         स्वर + आदी - स्वरादी

·         दोन स्वरादी - अं, अः

·         स्वरादी मध्ये अनुस्वार व विसर्ग यांचा समावेश होतो.

·         दोन नवे स्वरदी : ओ, औ

·         हे नवे स्वरादी इंग्लिश भाषेतून आलेले आहेत.

·         उदा. बॅट, बॉल

·         3.व्यंजन : एकूण व्यंजन 34 आहेत.

·         ज्याचा उच्चार करतांना जिभेचा कंठ, टाळू, मुर्धा, दात, ओठ, या अवयवांशी स्पर्श होतो त्यांना व्यंजन असे म्हणतात.

·         व्यंजनाचे पाच प्रकारात वर्णन केले जाते.
1. स्पर्श व्यंजन (25)
2. अर्धस्वर व्यंजन (4)
3. उष्मा, घर्षक व्यंजन (3)
4. महाप्राण व्यंजन (1)
5. स्वतंत्र व्यंजन (1)

·         1. स्पर्श व्यंजन : एकूण व्यंजन 25 आहेत.

·         ज्याचा उच्चार करतांना फुफुसातील हवा तोंडावाटे बाहेर पडतांना टाळू, कंठ, मुर्धा, दात, व ओठ यांचा स्पर्श

·         करून बाहेर निघते म्हणून त्यांना स्पर्श व्यंजन म्हणतात.

·         उदा. क, ख, ग, घ, ड

·         च, छ, ज, झ, त्र

·         ट, ठ, ड, द, ण

·         त, थ, द, ध, न

·         प, फ, ब, भ, म

·         स्पर्श व्यंजनाचे तीन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.
1. कठोर वर्ण
2. मृदु वर्ण
3. अनुनासिक वर्ण

·         1. कठोर वर्ण - ज्या वर्णाचा उच्चार करण्यास जोर द्यावा लागतो त्यांना कठोर वर्ण असे म्हणतात.

·         उदा. क, ख

·         च, छ

·         ट, ठ

·         त, थ

·         प, फ

·         2. मृद वर्ण - ज्या वर्णाचा उच्चार सौम्यपणे होतो त्यांना मृद वर्ण असे म्हणतात.

·         उदा. ग, घ

·         ज, झ

·         ड, ढ

·         द, ध

·         ब ,भ

·         3. अनुनासिक वर्ण - ज्या वर्णाचा उच्चार त्याच्या उच्चार स्थानासोबत काही अंशी नाकातूनही केल्या जातो त्यास अनुनासिक असे म्हणतात.

·         उदा. ड, त्र, ण, न, म

·         केवल प्रयोगी अव्यय 

·         आपल्या मनातील दु:ख, आश्चर्य इत्यादी भावना व्यक्त करणार्‍या शब्दांच्या केवलप्रयोगी अव्यय किंवा उद्गारवाची शब्द असे म्हणतात.

·         1. हर्षदर्शक : अहाहा, वाहवा, वा, अहा, वा-वा, ओ-हो
- उदा. अहाहा! किती सुंदर दृश्य आहे.

·         2. शोकदर्शक : आई ग, अगाई, हाय, हायहाय, ऊं, अं, अरेरे
- उदा. अरेरे! खूप वाईट झाले.

·         3. आश्चर्यदर्शक : ऑ, ओहो, अबब, अहाहा, बापरे, ओ, अरेच्या
- उदा. अबब! केवढा मोठा साप

·         4. प्रशंसादर्शक : छान, वाहवा, भले, शाब्बास, ठीक, फक्कड खाशी
- उदा. शाब्बास! तू दिलेले काम पूर्ण केलेस.

·         5. संमतीदर्शक : ठीक, जीहा, हा, बराय, अच्छा
- उदा. अछा! जा मग

·         6. विरोधदर्शक : छेछे, अहं, ऊं, हू, हॅट, छट, छे, च
- उदा. छे-छे! असे करू नकोस.

·         7. तिरस्कारदर्शक : शी, शु, शिक्क, इश्श, हुडत, हुड, फुस, हत, छत, छी
- उदा. छी! ते मला नको

·         8. संबोधनदर्शक : अग, अरे, अहो, ए, अगा, अगो, बा, रे
- उदा. अहो! एकलत का ?

·         9. मौनदर्शक : चुप, चुपचाप, गप, गुपचुप
- उदा. चुप! जास्त बोलू नको

·         विशेषण :

·         नामाबद्दल विशेष माहिती सांगणार्‍या शब्दास विशेषण असे म्हणतात.

·         उदा. चांगली मुले, काळा कुत्रा, पाच टोप्या

·         विशेषण - चांगली, काळा, पाच

·         विशेष्य - पिशवी, कुत्रा, टोप्या

·         विशेषणाचे प्रकार :

·         1. गुणवाचक विशेषण

·         2. संख्यावाचक विशेषण

·         3. सार्वनामिक विशेषण

·         1. गुणवाचक विशेषण :

·         ज्या विशेषणांच्या योगाने नामाचा कोणताही प्रकारचा गुण किवा विशेष दाखविला जातो, त्यास गुण विशेषण असे म्हणतात.

·         उदा. हिरवे रान, शुभ्र ससा, निळे आकाश

·         2. संख्या विशेषण :

·         ज्या विशेषणांच्या योगाने नामाची संख्या दाखविली जाते त्यास संख्या विशेषण असे म्हणतात.

·         संख्या विशेषणाचे पाच प्रकार आहेत.

·         1. गणना वाचक संख्या विशेषण

·         2. क्रम वाचक संख्या विशेषण

·         3. आवृत्ती वाचक संख्या विशेषण

·         4. पृथ्वकत्व वाचक संख्या विशेषण

·         5. अनिश्चित संख्या विशेषण

·         1. गणना वाचक संख्या विशेषण :

·         ज्या विशेषनाचा उपयोग केवळ गणना करण्यासाठी होतो त्यास गणना वाचक संख्या विशेषण असे म्हणतात.

·         उदा. 1. दहा मुले, तेरा भाषा, एक तास, पन्नास रुपये

·         गणना वाचक संख्या विशेषणाचे तीन प्रकार पडतात

·         1. पूर्णाक वाचक - पाच, सहा, अठरा, बारा.

·         2. अपूर्णाक वाचक - पावशेर, अर्धा, सव्वा, दीड.

·         3. साकल्य वाचक - पाचही मैत्रिणी, दोन भाऊ.

·         2. क्रमवाचक संख्या विशेषण :

·         जी विशेषणे वस्तूचा क्रम दाखवितात त्यांना क्रमवार संख्या विशेषणे असे म्हणतात.

·         उदा. पहिल दुकान, सातवा बंगला, पाचवे वर्ष.

·         3. आवृत्ती वाचक संख्या विशेषण :

·         जी विशेषणे संख्याची किती वेळा आवृत्ती झाली हे दाखवतात त्यांना त्यांना आवृत्ती वाचक संख्या विशेषण असे म्हणतात.

·         उदा. तिप्पट मुले, दुप्पट रस्ता, दुहेरी रंग

·         4. पृथ्वकत्व वाचक संख्या विशेषण :

·         जी विशेषणे पृथ्वकत्व म्हणजे वेगळा बोध करून देतात त्यांना पृथ्वकत्व वाचक संख्या विशेषण असे म्हणतात.

·         उदा. मुलींनी पाच-पाच चा गट करा, प्रत्येकाने चार-चार प्रश्न सोडवा.

·         5. अनिश्चित संख्या विशेषण :

·         जी संख्या विशेषण निश्चित अशी संख्या दाखवत नाही त्यांना अनिश्चित संख्या विशेषण म्हणतात.

·         उदा. काही मुले, थोडी जागा, भरपूर पाणी

·         3. सार्वनामिक विशेषण :

·         सर्वनामांपासून बनलेल्या विशेषणांना सार्वनामिक विशेषण असे म्हणतात.

·         उदा. हे झाड, ती मुलगी, तो पक्षी.

सर्वनाम :

नामऐवजी वापरल्या जाणार्‍या शब्दांला सर्वनाम असे म्हणतात.

सर्वनामचे मुख्य प्रकार सहा आहेत.

·         1. पुरुषवाचक सर्वनाम

·         2. दर्शक सर्वनाम

·         3. संबंधी सर्वनाम

·         4. प्रश्नार्थक सर्वनाम

·         5. सामान्य / अनिश्चित सर्वनाम

·         6. आत्मवाचक सर्वनाम

Must Read (नक्की वाचा):

वचन व त्याचे प्रकार

1. पुरुषवाचक सर्वनाम :

याचे तीन उपप्रकार पडतात.

1. प्रथम पुरुष : मी, आम्ही, आपण, स्वत: इ

  उदा. 1. मी गावाला जाणार.

        2. आपण खेळायला जावू.

2 .व्दितीय पुरुष : तो, तुम्ही, आपण, स्वतः इ

     उदा. 1. आपण कोठून आलात?

            2. तुम्ही घरी कधी येणार?

3. तृतीय पुरुष : तो, ती, ते, त्या, आपण, स्वतः इ.

    उदा. 1. त्याने माला कामाला लावले पण स्वतःमात्र आला नाही.

          2. त्या सर्वजण इथेच येत होत्या.

2. दर्शक सर्वनाम :

कोणतीही जवळची किंवा वा दूरची वस्तु दर्शविण्यासाठी दर्शक सर्वनामाचा उपयोग करतात.

 उदा. हा, ही, हे, तो, ती, ते.

 उदा. 1. ही माझी वही आहे

  2. हा माझा भाऊ आहे.

3. ते माझे घर आहे.

4. तो आमचा बंगला आहे.

3. संबंधी सर्वनाम :

वाक्यात पुढे येणार्‍या दर्शक सर्वनामांशी संबंध दाखविणार्‍या सर्वनामाला संबंधी सर्वनामे असे म्हणतात.

उदा. जो, जी, जे, ज्या

ही सर्वनामे मिश्र वाक्यातच येतात.

ही सर्वनामे गौणवाक्याच्या सुरवातीलाच येतात.

असे गौण वाक्य हे गौण वाक्याचे विशेषण हे प्रकार असते.

  उदा .1. जे चकाकते ते सारेच सोने नसते.

2. जो तळे राखील तो पाणी चाखील.

4. प्रश्नार्थक सर्वनाम :

ज्या सर्वनामांचा प्रश्न विचारण्यासाठी वापर होतो. त्यांना प्रश्नार्थक सर्वनामे असे म्हणतात.

  उदा. कोण, कुणास, काय, कोणी, कोणाला

  उदा. 1. तुझे नाव काय?

2. तुला कोणी संगितले.

3. कोण आहे तिकडे.

5. सामान्य / अनिश्चित सर्वनाम :

कोण, काय, कोणी, कोणास, कोणाला, ही सर्वनामे वाक्यात प्रश्न विचारण्यासाठी न येता ती कोणत्या नामाबद्दल आली आहे ते निश्चित सांगता येत नाही तेव्हा त्यांना अनिश्चित सर्वनामे म्हणतात.

  उदा. 1. त्या पेटीत काय आहे ते सांग.

2. कोणी कोणास हसू नये.

3. कोण ही गर्दी !

6. आत्मवाचक सर्वनाम :

आपण व स्वतःह्यांना आत्मवाचक सर्वनामे म्हणतात. हे सर्वनाम वाक्याच्या सुरवातीला कधीच येत नाही.

  उदा. 1. मी स्वतःत्याला पहीले.

2. तू स्वतः मोटर चालवशील का?

3. तो आपण होवून माझ्याकडे आला.

4. तुम्ही स्वतःला काय समजतात.

मराठीत मूळ 9 सर्वनाम 

मी, तू, तो, हा, जो, कोण, काय, आपण, स्वतःया मूळ सर्वनामापैकी लिंगानुसार बदलणारी तीन सर्वनाम आहेत - तो, हा, जो.

1. तो- तो, ती, ते

2. हा- हा, ही, हे

3. जो-जो, जी, जे

वचनानुसार बदलणारी पाच सर्वनामे :

मूल सर्वनामापैकी वचनानुसार बदलणारी पाच सर्वनामे आहेत. - मी, तू, तो, हा, जो इ

1. मी- आम्ही

2. तू- तुम्ही

3. तो- तो, ती, ते (एकवचनी) ते, त्या, ती (अनेकवचनी)

4. हा- हा, ही, हे (एकवचनी) हे, ह्या, ही (अनेकवचनी)

5. जो- जो, जी, जे (एकवचनी) जे, ज्या, जी (अनेकवचनी)

 

केवल प्रयोगी अव्यय 

आपल्या मनातील दु:ख, आश्चर्य इत्यादी भावना व्यक्त करणार्‍या शब्दांच्या केवलप्रयोगी अव्यय किंवा उद्गारवाची शब्द असे म्हणतात.

सर्वनाम व त्याचे प्रकार

1. हर्षदर्शक : अहाहा, वाहवा, वा, अहा, वा-वा, ओ-हो
- उदा. अहाहा! किती सुंदर दृश्य आहे.

2. शोकदर्शक : आई ग, अगाई, हाय, हायहाय, ऊं, अं, अरेरे
- उदा. अरेरे! खूप वाईट झाले.

3. आश्चर्यदर्शक : ऑ, ओहो, अबब, अहाहा, बापरे, ओ, अरेच्या
- उदा. अबब! केवढा मोठा साप

4. प्रशंसादर्शक : छान, वाहवा, भले, शाब्बास, ठीक, फक्कड खाशी
- उदा. शाब्बास! तू दिलेले काम पूर्ण केलेस.

5. संमतीदर्शक : ठीक, जीहा, हा, बराय, अच्छा
- उदा. अछा! जा मग

6. विरोधदर्शक : छेछे, अहं, ऊं, हू, हॅट, छट, छे, च
- उदा. छे-छे! असे करू नकोस.

7. तिरस्कारदर्शक : शी, शु, शिक्क, इश्श, हुडत, हुड, फुस, हत, छत, छी
- उदा. छी! ते मला नको

8. संबोधनदर्शक : अग, अरे, अहो, ए, अगा, अगो, बा, रे
- उदा. अहो! एकलत का ?

9. मौनदर्शक : चुप, चुपचाप, गप, गुपचुप
- उदा. चुप! जास्त बोलू नको

 

विशेषण :

नामाबद्दल विशेष माहिती सांगणार्‍या शब्दास विशेषण असे म्हणतात.

उदा. चांगली मुले, काळा कुत्रा, पाच टोप्या

विशेषण - चांगली, काळा, पाच

विशेष्य - पिशवी, कुत्रा, टोप्या

विशेषणाचे प्रकार :

1. गुणवाचक विशेषण

2. संख्यावाचक विशेषण

3. सार्वनामिक विशेषण

1. गुणवाचक विशेषण :

ज्या विशेषणांच्या योगाने नामाचा कोणताही प्रकारचा गुण किवा विशेष दाखविला जातो, त्यास गुण विशेषण असे म्हणतात.

उदा. हिरवे रान, शुभ्र ससा, निळे आकाश

2. संख्या विशेषण :

ज्या विशेषणांच्या योगाने नामाची संख्या दाखविली जाते त्यास संख्या विशेषण असे म्हणतात.

संख्या विशेषणाचे पाच प्रकार आहेत.

1. गणना वाचक संख्या विशेषण

2. क्रम वाचक संख्या विशेषण

3. आवृत्ती वाचक संख्या विशेषण

4. पृथ्वकत्व वाचक संख्या विशेषण

5. अनिश्चित संख्या विशेषण

1. गणना वाचक संख्या विशेषण :

ज्या विशेषनाचा उपयोग केवळ गणना करण्यासाठी होतो त्यास गणना वाचक संख्या विशेषण असे म्हणतात.

उदा. 1. दहा मुले, तेरा भाषा, एक तास, पन्नास रुपये

गणना वाचक संख्या विशेषणाचे तीन प्रकार पडतात

1. पूर्णाक वाचक - पाच, सहा, अठरा, बारा.

2. अपूर्णाक वाचक - पावशेर, अर्धा, सव्वा, दीड.

3. साकल्य वाचक - पाचही मैत्रिणी, दोन भाऊ.

2. क्रमवाचक संख्या विशेषण :

जी विशेषणे वस्तूचा क्रम दाखवितात त्यांना क्रमवार संख्या विशेषणे असे म्हणतात.

उदा. पहिल दुकान, सातवा बंगला, पाचवे वर्ष.

3. आवृत्ती वाचक संख्या विशेषण :

जी विशेषणे संख्याची किती वेळा आवृत्ती झाली हे दाखवतात त्यांना त्यांना आवृत्ती वाचक संख्या विशेषण असे म्हणतात.

उदा. तिप्पट मुले, दुप्पट रस्ता, दुहेरी रंग

4. पृथ्वकत्व वाचक संख्या विशेषण :

जी विशेषणे पृथ्वकत्व म्हणजे वेगळा बोध करून देतात त्यांना पृथ्वकत्व वाचक संख्या विशेषण असे म्हणतात.

उदा. मुलींनी पाच-पाच चा गट करा, प्रत्येकाने चार-चार प्रश्न सोडवा.

5. अनिश्चित संख्या विशेषण :

जी संख्या विशेषण निश्चित अशी संख्या दाखवत नाही त्यांना अनिश्चित संख्या विशेषण म्हणतात.

उदा. काही मुले, थोडी जागा, भरपूर पाणी

3. सार्वनामिक विशेषण :

सर्वनामांपासून बनलेल्या विशेषणांना सार्वनामिक विशेषण असे म्हणतात.

उदा. हे झाड, ती मुलगी, तो पक्षी.

सर्वनाम :

नामऐवजी वापरल्या जाणार्‍या शब्दांला सर्वनाम असे म्हणतात.

सर्वनामचे मुख्य प्रकार सहा आहेत.

·         1. पुरुषवाचक सर्वनाम

·         2. दर्शक सर्वनाम

·         3. संबंधी सर्वनाम

·         4. प्रश्नार्थक सर्वनाम

·         5. सामान्य / अनिश्चित सर्वनाम

·         6. आत्मवाचक सर्वनाम

1. पुरुषवाचक सर्वनाम :

याचे तीन उपप्रकार पडतात.

1. प्रथम पुरुष : मी, आम्ही, आपण, स्वत: इ

  उदा. 1. मी गावाला जाणार.

        2. आपण खेळायला जावू.

2 .व्दितीय पुरुष : तो, तुम्ही, आपण, स्वतः इ

     उदा. 1. आपण कोठून आलात?

            2. तुम्ही घरी कधी येणार?

3. तृतीय पुरुष : तो, ती, ते, त्या, आपण, स्वतः इ.

    उदा. 1. त्याने माला कामाला लावले पण स्वतःमात्र आला नाही.

          2. त्या सर्वजण इथेच येत होत्या.

2. दर्शक सर्वनाम :

कोणतीही जवळची किंवा वा दूरची वस्तु दर्शविण्यासाठी दर्शक सर्वनामाचा उपयोग करतात.

 उदा. हा, ही, हे, तो, ती, ते.

 उदा. 1. ही माझी वही आहे

  2. हा माझा भाऊ आहे.

3. ते माझे घर आहे.

4. तो आमचा बंगला आहे.

3. संबंधी सर्वनाम :

वाक्यात पुढे येणार्‍या दर्शक सर्वनामांशी संबंध दाखविणार्‍या सर्वनामाला संबंधी सर्वनामे असे म्हणतात.

उदा. जो, जी, जे, ज्या

ही सर्वनामे मिश्र वाक्यातच येतात.

ही सर्वनामे गौणवाक्याच्या सुरवातीलाच येतात.

असे गौण वाक्य हे गौण वाक्याचे विशेषण हे प्रकार असते.

  उदा .1. जे चकाकते ते सारेच सोने नसते.

2. जो तळे राखील तो पाणी चाखील.

4. प्रश्नार्थक सर्वनाम :

ज्या सर्वनामांचा प्रश्न विचारण्यासाठी वापर होतो. त्यांना प्रश्नार्थक सर्वनामे असे म्हणतात.

  उदा. कोण, कुणास, काय, कोणी, कोणाला

  उदा. 1. तुझे नाव काय?

2. तुला कोणी संगितले.

3. कोण आहे तिकडे.

5. सामान्य / अनिश्चित सर्वनाम :

कोण, काय, कोणी, कोणास, कोणाला, ही सर्वनामे वाक्यात प्रश्न विचारण्यासाठी न येता ती कोणत्या नामाबद्दल आली आहे ते निश्चित सांगता येत नाही तेव्हा त्यांना अनिश्चित सर्वनामे म्हणतात.

  उदा. 1. त्या पेटीत काय आहे ते सांग.

2. कोणी कोणास हसू नये.

3. कोण ही गर्दी !

6. आत्मवाचक सर्वनाम :

आपण व स्वतःह्यांना आत्मवाचक सर्वनामे म्हणतात. हे सर्वनाम वाक्याच्या सुरवातीला कधीच येत नाही.

  उदा. 1. मी स्वतःत्याला पहीले.

2. तू स्वतः मोटर चालवशील का?

3. तो आपण होवून माझ्याकडे आला.

4. तुम्ही स्वतःला काय समजतात.

मराठीत मूळ 9 सर्वनाम 

मी, तू, तो, हा, जो, कोण, काय, आपण, स्वतःया मूळ सर्वनामापैकी लिंगानुसार बदलणारी तीन सर्वनाम आहेत - तो, हा, जो.

1. तो- तो, ती, ते

2. हा- हा, ही, हे

3. जो-जो, जी, जे

वचनानुसार बदलणारी पाच सर्वनामे :

मूल सर्वनामापैकी वचनानुसार बदलणारी पाच सर्वनामे आहेत. - मी, तू, तो, हा, जो इ

1. मी- आम्ही

2. तू- तुम्ही

3. तो- तो, ती, ते (एकवचनी) ते, त्या, ती (अनेकवचनी)

4. हा- हा, ही, हे (एकवचनी) हे, ह्या, ही (अनेकवचनी)

5. जो- जो, जी, जे (एकवचनी) जे, ज्या, जी (अनेकवचनी)

वाक्याचे प्रकार

मराठीत वाक्याचे दोन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.

1. अर्थावरून पडणारे प्रकार

2. स्वरूपावरुण पडणारे प्रकार / वाक्यात असणार्‍या विधांनांच्या संखेवरून पडणारे प्रकार

1. अर्थावरून पडणारे प्रकार :

1. विधांनार्थी वाक्य – ज्या वाक्यामध्ये केवळ विधान केलेले असते अशा वाक्यास विधांनार्थी वाक्य म्हणतात .

उदा .1. मी आंबा खातो.

    2. गोपाल खूप काम करतो.

    3. ती पुस्तक वाचत

2. प्रश्नार्थी वाक्य – ज्या वाक्यामधून प्रश्न विचारला जातो त्यास प्रश्नार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. तू आंबा खल्लास का ?

    2.  तू कोणते पुस्तक वाचतोस ?

    3.  कोण आहे तिकडे ?

3. उद्गारार्थी वाक्य – ज्या वाक्यातून मनातील उत्कट भावना व्यक्त केल्या जातात त्यास उद्गारार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. अबब ! केवढा मोठा हा साप

     2. कोण ही गर्दी !

     3. शाब्बास ! UPSC पास झालास

4. होकारार्थी वाक्य – ज्या वाक्यामधून होकार दर्शविला जातो त्यास होकारार्थी वाक्य किवा करणरूपी वाक्य म्हणतात .

उदा . 1. माला अभ्यास करायला आवडते.

      2. रमेश जेवण करत आहे.

      3. माला STI ची परीक्षा पास व्हयची आहे.

5. नकारर्थी वाक्य – ज्या वाक्यामधून नकार दर्शविला जातो त्यास नकारर्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. मी क्रिकेट खेळत नाही.

     2. माला कंटाळा आवडत नाही.

6. स्वार्थी वाक्य – ज्या वाक्यातील क्रियापदावरून केवळ काळाचा बोध होतो अशा वाक्यास स्वार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. मी चहा पितो.

     2. मी चहा पिला.

     3. मी चहा पिनार.

7. आज्ञार्थी वाक्य – ज्या वाक्यामधून आज्ञा, आशीर्वाद, विनंती, उपदेश, प्रार्थन ई. गोष्टींचा बोध होतो अशा वाक्यास आज्ञार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. तो दरवाजा बंद कर (आज्ञा)

     2. देव तुझे भले करो (आशीर्वाद)

     3. कृपया शांत बसा (विनंती)

     4. देवा माला पास कर (प्रार्थना)

     5. प्राणिमात्रांवर द्या करा (उपदेश)

8. विधार्थी वाक्य – ज्या वाक्यामधून कर्तव्या, शक्यता, योग्यता,इच्छा ई. गोष्टीचा बोध होतो त्या वाक्यास विद्यार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. आई वडिलांची सेवा करावी (कर्तव्य)

    2. तू पास होशील असे वाटते (शक्यता)

    3. ते काम फक्त सचिनच करू शकतो (योग्यता)

    4. तू माझा सोबत यायला हवे असे माला वाटते (इच्छा)

9. संकेतार्थी वाक्य – जेव्हा वाक्यात एक गोष्ट केली असती तर दुसरी गोष्ट घडली असती असा संकेत दिला जातो तेव्हा त्या वाक्यास संकेतर्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. जर चांगला अभ्यास केला असता तर पास झालो असतो.

    2. पाऊस पडला तर पीक चांगले येईल.

    3. गाडी सावकाश चालवली असती तर अपघात झाला नसता.

    4. जर काळे ढग झाले असते तर जोरदार पाऊस झाला असता.

2. स्वरूपा वरुण पडणारे प्रकार :

1. केवळ वाक्य – ज्या वाक्यामध्ये एकच उद्देश व एकच विधेय असते त्यास केवळ वाक्य किवा शुद्ध वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1. राम आंबा खातो.

    2. संदीप क्रिकेट खेळतो.

2. संयुक्त वाक्य – जेव्हा वाक्यात दोन किवा अधिक केवळ वाक्य ही प्रधान सूचक उभयान्वि अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्यास संयुक्त वाक्य असे म्हणतात.

उदा. 1.विजा चमकू लागल्या आणि पावसाळा सुरवात झाली.

     2.भारतात कला पैसा आला आणि बेकरी वाढली.

3. मिश्र वाक्य – जेव्हा वाक्यात एक प्रधान वाक्य आणि एक किवा अधिक गौणवाक्य उभयान्वि अव्यानि जोडली जातात तेव्हा त्या वाक्यास मिश्र वाक्य असे म्हणतात.

उदा.1. नोकरी मिळावी म्हणून तो शहरात गेला.

   2. तो शहरात गेला मम्हणून त्याला नोकरी मिळाली.

   3. रोहित शर्मा चांगला खेळला म्हणून भारत जिंकला आणि सर्वांना आनंद झाला. 

वचन विचार

नामावरून जसे त्याचे लिंग समजते त्या नामाने दर्शवलेली वस्तु एक आहे की त्या वस्तु एकाहून अधिक आहेत हे ही कळते.

नामाच्या ठिकाणी संख्या सुचविण्याचा जो एक धर्म आहे त्याला वचन असे म्हणतात.

मराठीत दोन वचणे आहेत.

1. एकवचन 2. अनेकवचन

अ. पुल्लिंगी नामाचे अनेक वचन

नियम : 1. 'आ' कारान्त पुल्लिंगी नामाचे अनेक वचन 'ए' कारान्त होते.

उदा : 1. मुलगा - मुलगे 2. घोडा - घोडे

3. ससा - ससे 4. आंबा - आंबे

5. कोंबडा - कोंबडे 6. कुत्रा - कुत्रे

7. रस्ता - रस्ते 8. बगळा - बगळे

नियम : 2. 'आ' कारान्त शिवाय इतर सर्व पुल्लिंगी नामाचे रुपे दोन्ही वचनात सारखीच असतात.

 उदा : 1. देव - देव2. कवी - कवी

3. न्हावी - न्हावी 4. लाडू - लाडू

5. उंदीर - उंदीर 6. तेली - तेली

ब . स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन

नियम : 1. 'अ' कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन केव्हा 'आ' कारान्त तर केव्हा 'ई' कारान्त होते.

 उदा : 1. वेळ - वेळा 2. चूक - चुका

3. केळ - केळी 4. चूल - चुली

5. वीट - वीटा 6. सून - सुना

7. गाय - गायी 8. वात - वाती

नियम : 2. 'आ' कारान्त स्त्रीलिंगी तत्सम नामांचे अनेकवचन एक वचनासारखेच असते.

उदा : 1. भाषा - भाषा 2. दिशा - दिशा

3. सभा -सभा 4. विध्या - विध्या

नियम : 3. 'ई' कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेक वचन या कारान्त होते.

 उदा : 1. नदी - नद्या 2. स्त्री - स्त्रीया

3. काठी - काठ्या 4. टोपी - टोप्या

5. पाती - पाट्या 6. वही - वह्या

7. बी - बीय8. गाडी - गाड्या

9. भाकरी - भाकर्‍या 10. वाटी - वाट्या

नियम : 4. 'ऊ' कारान्त स्त्रीलिंगी अनेक वचन 'वा' कारान्त होते.

उदा : 1. ऊ - ऊवा 2. जाऊ - जावा

3. पीसु - पीसवा 4. सासू - सासवा

5. जळू - जळवा

अपवाद : 1. वस्तु - वस्तु 2. बाजू - बाजू 3. वाळू - वाळू

नियम : 5. काही नामे नेहमी अनेकवचनी आढळतात. त्यांचे एकवचन होत नाही.

उदा : 1. कांजीन्या 2. डोहाळे

3. कोरा 4. क्लेश

5. हाल 6. रोमांच

लिंग विचार

नामाच्या रूपावरुन एखादी वस्तु वास्तविक अगर काल्पनिक पुरुषजातीची आहे की, स्त्रीजातीची आहे की, दोन्हीपैकी कोणत्याच जातीची नाही असे ज्यावरून कळते त्याला त्याचे लिंग असे म्हणतात.

मराठी भाषेत लिंगाचे तीन प्रकार पडतात.

1. पुल्लिंगी      2. स्त्रीलिंगी       3. नपुसकलिंगी

1.      पुल्लिंगी : मुलगा, शिक्षक, घोडा, चिमणा, सूर्य, चंद्र, सागर, दगड, कागद, पंखा इ.

2.      स्त्रीलिंगी : मुलगी, शिक्षिका, घोडी, चिमणी, खुर्ची, शाळा, नदी, वही, खिडकी, इमारत, पाटी इ.

3.      नपुंसकलिंगी : पुस्तक, घर, वासरू, पाखरू, लेकरू, झाड, शहर, घड्याळ, वाहन इ.

लिंग भेदामुळे नामांच्या रूपात होणारे बदल

नियम : 1

'अ' कारान्त पुल्लिंगी प्राणीवाचक नामांचे स्त्रीलिंगी रूप 'ई' कारान्त होते व त्याचे नपुसकलिंगी 'ए' कारान्त होते.

    उदा :  1. मुलगा - मुलगी - मूलगे

            2. पोरगा - पोरगी - पोरगे

            3. कुत्रा - कुत्री - कुत्रे

नियम : 2

काही प्राणीवाचक पुल्लिंग नामांना ईन प्रत्यय लागून त्यांचे स्त्रीलिंगी रूप होतात.

      उदा : 1. सुतार - सुतरीन      2. माळी - माळीन

             3. तेली - तेलीन          4. वाघ - वाघीन

नियम : 3

काही प्राणीवाचक 'अ' कारान्त, पुल्लिंगी नामांची स्त्रीलिंगी रुपे 'ई' कारान्त होतात.

        उदा : 1. हंस - हंसी        2. वानर - वानरी

              3. बेडूक - बेडकी      4. तरुण - तरुणी

नियम : 4

काही आ कारान्त पुल्लिंगी पदार्थ वाचक नामांना ई प्रत्यय लावून त्यांची स्त्रीलिंगी रूप बनतात.

      उदा : 1. लोटा - लोटी         2. खडा - खाडी

             3. दांडा - दांडी          4. आरसा - आरशी

             5. भाकरा - भाकरी

नियम : 5

संस्कृतातून मराठी आलेल्या नामांची स्त्रीलिंगी रूप ई प्रत्यय लागून होतात.

         उदा : 1. युवा - युवती          2. श्रीमान - श्रीमती

                3. ग्रंथकर्ता - ग्रंथकर्ती

नियम : 6

काही नामांची स्त्रीलिंगी रुपे स्वतंत्ररीतीने होतात.

      उदा : 1. वर - वधू        2. पिता - माता

             3. राजा - रानी      4. पाती - पत्नी

             5. दीर - जाऊ        6. सासरा - सासू

             7. बोकड - शेळी      8. मोर - लांडोर

नियम : 7

मराठीतील काही शब्द निरनिराळ्या लिंगात आढळतात.

       उदा : 1. वेळ - वेळ         2. बाग - बाग

              3. वीणा - वीणा      4. मजा - मजा

              5. टेकर - टेकर       6. तंबाखू - तंबाखू

नियम : 8

परभाषेतून आलेले शब्दांचे लिंग त्याच अर्थाच्या शब्दांच्या लिंगावरून ठरवितात.

      उदा : 1. बुट(जोडा) - पुल्लिंगी            2. क्लास(वर्ग) - पुल्लिंगी

             3. पेन्सिल (लेखनी) - स्त्रीलिंगी    4. कंपनी(मंडळी) - स्त्रीलिंगी

             5. बूक(पुस्तक) - नपुसकलिंगी

नियम : 9

सामासिक शब्दांचे लिंग हे शेवटच्या लिंगाप्रमाणे असते.

    उदा : 1. साखरभात - पुल्लिंगी            2. मिठभाकरी - स्त्रीलिंगी

            3. भाजीपाला - पुल्लिंगी           4. भावूबहीन - स्त्रीलिंगी

            5. देवघर - नपुसकलिंगी

नियम : 10 

काही नामे पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी असूनही उल्लेख पुल्लिंगीच करतात.

     उदा .1. गरुड      2. मासा       3. सुरवड

           4. साप       5. होळ         6. उंदीर

नियम : 11

काही नामे पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी असूनही त्यांचा उल्लेख केवळ स्त्रीलिंगी करतात.

   उदा  1. घुस     2. पिसू      3. माशी

        4. ऊ         5. सुसर     6. खार

       7. घार        8. पाल

प्रयोग व त्याचे प्रकार (Voice And Its Types):

वाक्यातील कर्ता, कर्म, व क्रियापद यांच्या परस्पर संबंधाला प्रयोग असे म्हणतात.

मराठीत प्रयोगाचे तीन प्रकार पडतात.
1. कर्तरी प्रयोग 
2. कर्मणी प्रयोग 
3. भावे प्रयोग 

1. कर्तरी प्रयोग (Active Voice) : जेव्हा क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग किवा वाचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग (Active Voice) असे म्हणतात.
उदा . तो चित्रा काढतो. (कर्ता- पुल्लिंगी) 
       ती चित्र काढते. (कर्ता- लिंग)
       ते चित्र काढतात. (कर्ता- वचन)

कर्तरी प्रयोगाचे दोन उपप्रकार पडतात.
1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग 
2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग 

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग : ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असेल तेव्हा त्यास सकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . राम आंबा खातो.
       सीता आंबा खाते. (लिंग)
       ते आंबा खातात. (वचन)

2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग : ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्म आलेले नसते तेव्हा त्यास अकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . राम पडला 
       सिता पडली (लिंग)
       ते पडले (वचन)    

2. कर्मणी प्रयोग (Passive Voice) : क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते तर त्यास कर्मणी प्रयोग (Passive Voice) असे म्हणतात.
उदा . राजाने राजवाडा बांधला. (कर्म- पुल्लिंगी)
       राजाने कोठी बांधली. (कर्म- लिंग)
       राजाने राजवाडे बांधले. (कर्म- वचन)

कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.
1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग  
2. नवीन कर्मणी प्रयोग 
3. समापन कर्मणी प्रयोग 
4. शक्य कर्मणी प्रयोग 
5. प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग : हा प्रयोग मूल संस्कृत कर्मणी प्रयोगापासून तयार झालेला आहे तसेच या कर्माच्या उदाहरनातील वाक्य संस्कृत मधील कवीरूपी आढळतात.                
उदा. नळे इंद्रास असे बोलीले.
      जो - जो किजो परमार्थ लाहो.

2. नवीन कर्मणी प्रयोग :  ह्या प्रयोगात इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरवातीला कर्म येते व कर्त्या कडून प्रत्यय लागतात.
उदा . रावण रमाकडून मारला गेला.
       चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.

3. समापण कर्मणी प्रयोग : जेव्हा कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्याच्या क्रियापदाचा अर्थ क्रिया समाप्त झाल्यासारखा असतो तेव्हा त्यास समापण कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . त्याचा पेरु खाऊन झाला.
       रामाची गोष्ट सांगून झाली.

4. शक्य कर्मणी प्रयोग : जेव्हा कर्मणी प्रयोगतील वाक्याच्या क्रियापदाचा अर्थ कर्त्यामध्ये ती क्रिया करण्याची शक्यता असल्यासारखा असतो, दिसतो तेव्हा त्या प्रयोगास शक्य कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . आई कडून काम करविते.
       बाबांकडून जिना चढविता.

5. प्रधान कर्तुत कर्मणी प्रयोग : कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्ता प्रथम मानला जातो तेव्हा त्या प्रयोगास प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . त्याने काम केले. 
       तिने पत्र लिहिले.  

3. भावे प्रयोग : जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वाचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . सुरेशने बैलाला पकडले.
       सिमाने मुलांना मारले.    

भावे प्रयोगाचे तीन उपप्रकर पडतात. 

1. सकर्मक भावे प्रयोग :
2. अकर्मक भावे प्रयोग :
3. अकर्तुक भावे प्रयोग :

1. सकर्मक भावे प्रयोग : ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असल्यास त्यास सकर्मक भावे प्रयोग म्हणतात.
उदा. शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना शिकविले.
      रामाने रावणास मारले.

2. अकर्मक भावे प्रयोग : ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले नसल्यास त्यास अकर्मक भावे प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . मुलांनी खेळावे.
       विद्यार्थांनी जावे.

3. अकर्तुक भावे प्रयोग : भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्ता आलेला नसेल तेव्हा त्यास अकर्तुक भावे प्रयोग असे म्हणतात.
उदा . आता उजाडले.
       शांत बसावे.
       आज सारखे उकडते.